Ngập lụt nhấn chìm thành phố, thiệt hại hàng trăm tỷ USD mỗi năm

Thảm họa tài chính từ khi “kinh tế chìm trong nước”

Theo Liên Hợp Quốc (UNDRR), lũ lụt hiện là thảm họa tự nhiên gây thiệt hại nhiều nhất thế giới, với tổn thất trung bình hàng năm khoảng 388 tỷ USD. Con số này tương đương tổng GDP của một quốc gia cỡ như Nam Phi hay Thái Lan. Và điều đáng nói là, trong hai thập kỷ qua, diện tích đô thị nằm trong vùng rủi ro ngập lụt đã tăng mạnh, đặc biệt tại Đông Á – nơi tốc độ đô thị hóa vượt xa khả năng đầu tư hạ tầng.

Một nghiên cứu công bố trên tạp chí Nature Communications (2025) cho thấy, từ năm 2000 đến 2020, diện tích đô thị có nguy cơ ngập đã tăng hơn 2,4 lần, trong đó các quốc gia có tốc độ tăng nhanh nhất gồm Trung Quốc, Indonesia, Việt Nam và Ấn Độ. Sự mở rộng đô thị “nóng vội” cùng với bê tông hóa bề mặt khiến lượng nước mưa không thể thấm, đẩy áp lực lên hệ thống thoát nước vốn đã quá tải.

Cơn mưa lớn ở Jakarta năm 2020, kéo dài suốt 3 ngày, khiến thủ đô Indonesia ngập hơn 60% diện tích, gây thiệt hại ít nhất 2,1 nghìn tỷ rupiah (tương đương 150 triệu USD) và làm hàng trăm nghìn người phải sơ tán. Với một quốc gia đang phát triển, đây là con số đủ khiến ngân sách ứng phó thiên tai bị căng cứng trong nhiều tháng.

Không chỉ các nước đang phát triển, các nền kinh tế lớn nhất thế giới cũng đang trả giá đắt cho lũ lụt.

Tại Mỹ, Ủy ban Kinh tế Thượng viện (JEC) ước tính tổng chi phí mà lũ lụt gây ra mỗi năm dao động từ 179,8 đến 496 tỷ USD, bao gồm thiệt hại tài sản, gián đoạn sản xuất và sụt giảm năng suất lao động. Đây là mức thiệt hại tương đương 2% GDP Mỹ – một con số khổng lồ với nền kinh tế trị giá hơn 25 nghìn tỷ USD.

Theo thống kê của Bộ Quản lý khẩn cấp Trung Quốc, chỉ riêng trận lũ ở tỉnh Hà Nam năm 2021, thiệt hại kinh tế trực tiếp đã vượt 13,9 tỷ USD. Gần 15 triệu người bị ảnh hưởng, trong đó có hàng trăm khu công nghiệp phải tạm dừng hoạt động. Một phần chuỗi cung ứng điện tử – đặc biệt là các nhà máy sản xuất linh kiện ở Trịnh Châu – bị gián đoạn, ảnh hưởng đến các tập đoàn toàn cầu như Apple và Foxconn.

Những con số đó cho thấy, trong thời đại toàn cầu hóa, ngập lụt không chỉ phá hoại địa phương nơi nó diễn ra, mà còn làm đứt gãy các mạch máu của nền kinh tế toàn cầu. Mỗi nhà máy ngưng hoạt động là hàng trăm chuỗi cung ứng bị ảnh hưởng, từ nguyên liệu, vận tải, đến tiêu thụ hàng hóa.

Ngập lụt tác động đến kinh tế theo nhiều lớp, từ thiệt hại trực tiếp đến những hiệu ứng dây chuyền khó đo lường.

Thiệt hại trực tiếp dễ thấy nhất là tài sản và cơ sở hạ tầng – đường xá, cầu cống, hệ thống điện nước, phương tiện, nhà cửa. Nhưng hậu quả nặng nề hơn lại nằm ở chi phí gián đoạn sản xuất và mất mát năng suất.

Một nghiên cứu đăng trên Regional Science Policy & Practice ước tính rằng nếu thiệt hại vốn vật chất tương đương 5% GDP vùng, tổng thiệt hại đầu ra có thể lên tới 1,33% GDP, do chuỗi cung ứng đứt gãy, sản xuất đình trệ, tiêu dùng suy giảm và phục hồi kéo dài.

Với các thành phố lớn, nơi tập trung dân cư, doanh nghiệp, ngân hàng, cơ sở sản xuất, những ngày ngập đồng nghĩa với hàng triệu USD bị “đóng băng”.

Tại Mumbai (Ấn Độ), trung bình mỗi mùa mưa lớn, thành phố phải chi hơn 100 triệu USD cho công tác ứng phó và khắc phục ngập. Nhưng điều khó đo đếm hơn là hàng nghìn doanh nghiệp nhỏ buộc phải tạm dừng hoạt động, từ đó làm mất hàng trăm nghìn việc làm tạm thời.

Càng phát triển thành phố lại càng dễ bị ngập

Một tác động ít được chú ý hơn là ảnh hưởng gián tiếp đến lạm phát và giá cả hàng hóa. Khi ngập lụt làm gián đoạn giao thông, chuỗi cung ứng, đặc biệt là hàng tiêu dùng và thực phẩm, giá có thể tăng vọt.

Ví dụ, sau trận lũ lớn ở Trung Quốc năm 2021, giá thịt heo tại một số khu vực miền Bắc tăng tới 15% chỉ trong hai tuần, do nguồn cung bị tắc nghẽn.

Tại châu Âu, mùa lũ lịch sử năm 2021 tại Đức và Bỉ khiến nhiều tuyến vận tải đường sắt bị hư hại, làm tăng chi phí logistics, kéo theo giá hàng hóa sản xuất tăng 2-3% trong quý sau đó.

Ngập lụt còn khiến chi phí vốn đầu tư tăng cao. Các thành phố nằm trong vùng rủi ro cao buộc phải chi thêm hàng tỷ USD mỗi năm cho hạ tầng chống ngập – từ hệ thống thoát nước ngầm, cống ngăn triều, cho đến bảo hiểm tài sản.

Theo Urban Land Institute, các thành phố trong nhóm “C40” (nhóm 40 đô thị lớn cam kết giảm phát thải) có thể thiệt hại đến 136 tỷ USD/năm do lũ sông và ngập úng, nếu không kịp thời đầu tư vào hạ tầng thích ứng khí hậu.

Điều nghịch lý là: càng phát triển, các thành phố lại càng dễ bị ngập.

Sự mở rộng đô thị đồng nghĩa với việc bê tông hóa diện tích thấm nước, trong khi hệ thống thoát nước cũ kỹ không theo kịp.

Hơn thế, tăng trưởng nhanh kéo theo bất bình đẳng kinh tế – nhóm dân thu nhập thấp thường sống ở vùng trũng, ít được bảo vệ và có khả năng phục hồi thấp nhất sau thiên tai.

Theo IMF (2024), các thiệt hại do thiên tai, bao gồm lũ lụt, trung bình lấy đi 1,5% GDP mỗi năm ở các nước đang phát triển, và con số này có thể tăng gấp đôi đến năm 2050 nếu không có biện pháp ứng phó. Báo cáo của Reuters năm 2022 cảnh báo, các thảm họa liên quan đến nước – từ lũ đến hạn hán – có thể khiến kinh tế toàn cầu mất tới 5,6 nghìn tỷ USD trong giai đoạn 2020–2050.

Bài toán đầu tư: Chống ngập có “lãi” không?

Câu trả lời là có. Theo Ngân hàng Thế giới (World Bank), mỗi 1 USD đầu tư vào hạ tầng chống chịu thiên tai có thể giúp tiết kiệm từ 4 đến 7 USD chi phí phục hồi sau thảm họa.

Các mô hình thành công cho thấy việc đầu tư sớm không chỉ giảm rủi ro mà còn tạo việc làm, thúc đẩy ngành xây dựng xanh, cải thiện môi trường đô thị.

Tại Singapore, hệ thống cống ngầm “Deep Tunnel Sewerage System” – trị giá hơn 10 tỷ SGD – đã giúp thành phố gần như không còn cảnh ngập kéo dài dù lượng mưa cực đoan tăng 30% trong thập kỷ qua.

Còn tại Hà Lan, quốc gia nằm thấp hơn mực nước biển, chiến lược “Living with Water” (Sống cùng nước) đã biến rủi ro ngập lụt thành cơ hội phát triển đô thị bền vững, thông qua các vùng trữ nước linh hoạt và kiến trúc chống ngập sáng tạo.

Ở Việt Nam, Hà Nội và TP.HCM đang đối mặt với tình trạng tương tự. Ông Lê Văn Du, Trưởng phòng Quản lý hạ tầng cấp, thoát nước, Sở Xây dựng Hà Nội đánh giá lượng mưa trong đợt 29 – 30/9 vừa qua vượt xa khả năng thiết kế của hệ thống thoát nước, có tới 116 điểm ngập được ghi nhận.

Theo ông Trịnh Ngọc Sơn, Phó tổng giám đốc Công ty TNHH MTV Thoát nước Hà Nội, hệ thống thoát nước trung tâm Thủ đô chỉ được thiết kế để đáp ứng mưa 310 mm trong hai ngày, trong khi trận mưa ngày 30/9 chỉ vài giờ đã vượt xa ngưỡng này.

Kể từ trận ngập lụt lịch sử năm 2008, Hà Nội đã chi 15.000 tỷ đồng xây dựng hệ thống thoát nước, trạm bơm.

Nhưng hơn cả những con số, bài học từ thế giới cho thấy: nếu không sớm đầu tư bài bản vào hạ tầng thoát nước và quản trị rủi ro đô thị, thì “ngập lụt” sẽ không chỉ là vấn đề giao thông hay môi trường – mà là một gánh nặng kinh tế kéo dài hàng thập kỷ.

Theo Sở Xây dựng Hà Nội, quy hoạch cao độ nền thoát nước Thủ đô đến năm 2045, tầm nhìn 2065 sẽ cần tính toán theo kịch bản biến đổi khí hậu, hướng tới khả năng ứng phó với các trận mưa vượt xa mức thiết kế hiện tại.